Coronavirus

Waarom wij zo weinig tegen het coronavirus doen

Het eureka-moment is gekomen. Gisteren vroeg ik me nog af of ik niet te alarmistisch ben over de aanpak van het coronavirus, nu snap ik waarom ik wel die overweldigende urgentie voel, die ik in de politiek en de maatschappij niet zo meen te ontwaren. Mijn uitgangspunt en benadering zijn anders. De samenleving is mentaal nog niet zover dat ze levens meent te moeten redden.

Bij mij was het uitgangspunt dat iedere seconde telt en dat je als overheid/maatschappij of in absolute termen zoveel mogelijk levens wilt redden dan wel dat je het redden van levens eventueel afweegt tegen andere belangen zoals de economische ontwrichting en de sociale veerkracht van de samenleving over een langere periode. Tot die ethische afwegingen is noch het kabinet noch de Tweede Kamer gekomen.

Uitbesteed
In Nederland (maar ook in andere landen) leunen we sterk op instituten en commissies, die onderzoek doen en alles voorkoken. De politieke besluitvorming en dat wat de samenleving er daarna van vindt is dan vaak nog slechts gebaseerd op de hoofdlijnen, te meer omdat details overweldigen of te technisch zijn. We zijn het dus niet alleen niet gewend om ons in de details te verdiepen, in het geval van het coronavirus lukt ons dat ook niet.

Voor het bestrijden van het coronavirus hebben we het bestuur van het land daarom moeten uitbesteden aan het RIVM, wiens adviezen we 1-op-1 overnemen. Die snappen immers hoe virussen door een samenleving gaan en staan in contact met experts in de hele wereld. De politieke verantwoordelijkheid is door de urgentie en complexiteit van de zaak min of meer opgeschort geworden. We zagen echter al hoe de premier moeite had met ‘groepsimmuniteit’ (hij begreep het concept niet of communiceerde het verkeerd) en hoe de PVV en FvD de messen aan het slijpen zijn. We wachten nu op een verschuiving in de politieke/maatschappelijke werkelijkheid.

Ethiek
Persoonlijk heb ik om twee redenen moeite met de huidige aanpak.

Ten eerste is voor mij het coronavirus iets anders dan ieder ander willekeurig dossier. Sterker nog, juist doordat het ons overkomt, zeer snel inhaalt en moeilijk te stoppen is zonder voor veel schade te zorgen zouden de normale politieke gebruiken hier niet mogen gelden. Kamerdebatten hadden bijvoorbeeld van zaterdag op zondag ’s nachts moeten plaatsvinden, als daar de noodzaak toe was, niet op een reguliere dinsdag, woensdag of donderdag.

Ten tweede zou ik zelf zeker in dit dossier geen beslissingen kunnen nemen zonder te snappen waarop het RIVM de modellen en scenario’s baseert. Ik zou het noodzakelijke over die modellen en de cijfers/aannames die eraan ten grondslag liggen moeten weten om (ethische) beslissingen te kunnen nemen en die aan het publiek te kunnen uitleggen. Ik zou het ook zien als mijn taak om dat te doen.

Politiek spel
Voor mij is leiderschap vermoedelijk iets anders dan voor bijvoorbeeld premier Rutte. Die lijkt er geen moeite mee te hebben om een dossier dat over leven en dood en over de toekomst van dit land gaat uit te besteden. Voor hem is die ethische dimensie er of niet of hij heeft een ander idee van de noodzaak ervan. En de Kamerleden, die wachten af, omdat ook zij nog niet (lang) stil hebben gestaan bij het ethische van hun besluiten dan wel omdat er nog geen politieke meerderheid is voor een inhoudelijk kritischere aanpak.

Dit zal blijven goed gaan zolang wetenschap en statistiek enerzijds (het RIVM) en de politiek en maatschappij anderzijds (de publieke opinie) in evenwicht blijven. Zolang u meent dat het virus onder controle is, mag het RIVM doorgaan. Wanneer u het aantal doden of de ontwrichting niet meer aankunt, gaat het politieke spel los, wordt het RIVM ‘afgeschoten’ en eindigen we ooit met een parlementaire enquête. Vermoedelijk komen we pas alleen dan, nádat in mijn ogen nodeloos mensenlevens verloren zijn gegaan, tot de kern: wat doen we waarvoor en wat is goed?

Hoeveel mensen moeten we nog aan het coronavirus laten sterven?
Ik breek me er al een tijd het hoofd over: wat is nu het concrete plan/scenario/model van het RIVM, waar de huidige aanpak op gebaseerd is? Inmiddels weten we dat groepsimmuniteit niet het doel, maar bijvangst zou moeten zijn. Ik heb daarstraks een hele tijd naar de stijl omhooglopende grafiek van het aantal sterfgevallen in Europa gekeken en me afgevraagd hoe lang we mensen nog moeten laten sterven. Waarvoor doen we dat? Waar eindigt het?

Zelfs als we groepsimmuniteit als bijvangst zien, dan betekenen extra besmettingen toch ook extra sterfgevallen? Is er ergens een punt waar het aantal doden wiskundig optimaal is, waar bijvoorbeeld gedeeltelijke groepsimmuniteit juist voorkomt dat mensen sterven? Is het eigenlijk wel juist om een samenleving met een x (wat is x?) aantal doden naar dat optimum te laten bewegen? En is op lange termijn die groepsimmuniteit überhaupt wel (bewezen) blijvend?

Is het aan de overheid om op die manier over leven en dood te beslissen, daarbij ook nog eens wetende dat een strikte lockdown en wachten op een vaccin niet alleen een alternatief bieden, maar momenteel ook worden geadviseerd en gepraktiseerd in de rest van de wereld? Mag de staat iemand bewust blootstellen aan een infectie en de wetenschappelijk nog niet vaststaande consequenties daarvan op de koop toenemen?

Je zou toch ook kunnen stellen dat doordat het coronavirus het leven wereldwijd tot stilstand heeft gebracht én er zoveel energie in het vinden van een vaccin wordt gestoken dat we juist nu voor een keer wel ervoor zouden kunnen zorgen dat mensen een virus overleven? En zelfs als dit vanuit een wetenschappelijk oogpunt op de lange termijn zinloos zou zijn, dan is het toch nog steeds een politiek maatschappelijke beslissing om het wel of niet te doen?

Snapt u waarom ik vind dat ons leiderschap tekortschiet* en waarom ik maar blijf roepen dat u iets moet doen? (Dit artikel liken/delen bijvoorbeeld.) Het is never-de-nooit-niet aan het RIVM om dit soort ethische beslissingen te nemen. Toch hebben het kabinet en de Kamer die beslissingen (de facto) wel aan het instituut uitbesteed.

* update 22 maart 2020 om 20:35: er is behoefte aan meer en diepgaandere informatie. Voor sommigen is een opbeurende boodschap van de premier misschien (voorlopig) voldoende om de overheid verder zijn gang te laten gaan. Anderen halen hun vertrouwen uit het begrijpen wat de overheid voorheeft en te kunnen ageren tegen dat wat niet in orde lijkt. Mede door de ogenschijnlijk relaxte manier van omgang van de premier, het proberen grip op de zaken te krijgen door ministers en de inmiddels achterhaalde ‘groepsimmuniteit’ is een beeld ontstaan dat Nederland het coronavirus niet zo nauw neemt. Dat terwijl de rest van de wereld in brand staat.