Economie

De ECB als fiscaal instrument

De Europese Centrale Bank heeft een grens overschreden door op eigen initiatief te helpen bij het op orde krijgen van de overheidsfinanciën.
16 augustus 2011

Daar waar de Duitsers en Nederlanders eigenlijk altijd voor vreesden, is nu waarheid geworden: de onafhankelijke Europese Centrale Bank helpt overheden met het op orde krijgen van de financiën. En het is niet zozeer de politieke druk die hiervoor heeft gezorgd, als eerder het ontbreken van een coherent fiscaal beleid in Europa. De ECB zag zich genoodzaakt om de grenzen nog verder op te rekken en zo een escalatie van wantrouwen in te dammen. Dat lijkt inmiddels te lukken, maar de vraag is welke prijs daarvoor betaald gaat worden.

De Europese Centrale Bank heeft bij de oprichting van de monetaire unie het mandaat meegekregen om de inflatie in toom te houden en zich als onafhankelijke bankier te weren tegen politieke invloed van buitenaf. Deze complementaire voorwaarden vinden hun oorsprong in het Duitsland van voor de tweede wereldoorlog, waar de groei van de geldhoeveelheid leidde tot hyperinflatie. De prijsstijgingen droegen bij aan de sociale instabiliteit, en de gevolgen daarvan staan diep in de Duitse ziel gegriefd. Bij het opzetten van de ECB is dan ook het ontwerp van de Duitse Bundesbank als blauwdruk genomen.

Afgelopen weken is nogmaals duidelijk geworden dat (monetair) Europa maar met moeite tot een gezamenlijk standpunt kan komen. Dit is niet verwonderlijk als we de bestuursstructuur in ogenschouw nemen. De EMU kan alleen actie ondernemen wanneer alle 17 lidstaten een consensus bereiken. De meningen in Europa liggen momenteel echter ver uiteen, waardoor de bereikte akkoorden te weinig daadkrachtige compromissen omvatten. Het noordelijke deel van Europa wil niet aan verdere fiscale harmonisatie, maar evenmin bijlappen om zuidelijke landen competitief te houden op de kapitaalmarkt. De zuidelijke landen moeten hun bevolking steeds dieper ingrijpendere bezuinigingen verkopen.

En ondertussen gaan de beleggers, speculanten en andere anonieme investeerders door met het verkopen van hun Zuid-Europese staatsobligaties, waardoor de effectieve rente verder oploopt. En aangezien overheden meerdere keren per jaar hun schuld (her-)financieren, heeft dit meteen consequenties voor het saldo van de begroting, waar de rentebetalingen een groter deel gaan innemen. Het gevolg: meer bezuinigingen zijn noodzakelijk en landen dreigen in een neerwaartse spiraal terecht te komen.

Om dit te keren heeft de ECB besloten om obligaties op te kopen. De voorwaarden die het daaraan stelde, is dat landen als Italië en Spanje nog meer bezuinigingen doorvoeren. Inmiddels heeft Italië een tweede pakket aangekondigd en is de ECB begonnen met het opkopen van obligaties. Afhankelijk van de strategie die de ECB kiest, worden de obligaties gekocht ten koste van liquiditeit in andere markten (bijv. korte termijn schuldpapier), waardoor het moeilijker (duurder) zou kunnen worden voor banken, bedrijven om korte termijn financiering te verkrijgen. Een andere optie is om de obligaties met nog niet bestaand geld te kopen, oftewel meer geld in omloop te brengen. In beide gevallen is de ECB effectief begonnen om te helpen overheidsschuld te financieren.

De aangekochte obligaties zijn een risicovolle investering. Mocht een land alsnog zijn schulden herstructureren, dan zal de ECB een verlies moeten afboeken. Dit verlies kan worden opgevangen met andere opbrengsten. Mochten die niet meer toereikend zijn, dan zullen de aandeelhouders moeten bijspringen, d.w.z. de belastingbetaler zal bijdragen aan een nieuwe kapitaalinjectie. Veel ingrijpender is echter het morele aspect. De centrale bank, en het te voeren monetaire beleid, en de overheden, met het te voeren fiscale beleid, dienen onafhankelijk van elkaar te opereren. Het is opmerkelijk dat juist de bank met deze regel lijkt te breken.

Ter verdediging van de beslissing genomen door de ECB, kan worden aangedragen dat het niet acteren tot disproportioneel veel schade zou kunnen leiden. De ECB heeft met de aankopen mogelijk een verdere neerwaartse spiraal voorkomen. De ECB heeft een beter zicht op de liquiditeit van markten en van de partijen die er actief zijn. Het kan juist het beslissende zetje zijn om beleggers en speculanten te stoppen en overheidsbegrotingen sluitend te krijgen. Het is echter niet zonder reden dat er ooit door de Duiters een ‘Berlin wall‘ tussen politiek en monetair beleid is gezet. En als die eenmaal heeft gekraakt, dan blijven de scheuren.

Europa heeft behoefte aan collectief fiscaal beleid, een soort van Europees ministerie van financiën en Europees kapitaal. Europa heeft behoefte aan eensgezindheid en politici die het eens kunnen worden. Helaas is Europa niet zo één, niet zo gelijkdenkend als we zouden willen. Europa is een land van verschillende culturen, en de gewoontes die daarbij horen. De harmonisatie van Europa zal in alle lagen moeten doordringen, volkeren zullen concessies moeten doen willen ze samenleven en een economische unie vormen. Tot dit is bereikt, zal Europa verder van onder worden opgebouwd. En de ECB worden ingezet als fiscaal instrument. Dit laatste lijkt alvast een concessie van de noordelijke landen.